Σιρόπι Ανάκαμψης με Αιθέρια Έλαια

Σε αυτό το άρθρο θα περιγραφεί μία συνταγή για σιρόπι ζάχαρης μαζί με αιθέρια έλαια την οποία χρησιμοποιώ συστηματικά για την ανάκαμψη των μελισσιών. Είναι ένα σχετικά αραιό σιρόπι που περιέχει μικρή ποσότητα γαλακτωματοποιημένου αιθέριου ελαίου. Πρόκειται για μία απλή συνταγή η οποία είναι ικανοποιητική στην πρόληψη κι αντιμετώπιση ασθενειών, όταν συνδυαστεί με χειρισμούς.

ΑΡΧΕΣ ΤΗΣ ΜΕΘΟΔΟΥ

Σκοπός της μεθόδου είναι να γίνει μία προσομοίωση της νεκταροέκκρισης σε μελίσσια μικρού ή μεσαίου μεγέθους τα οποία αντιμετωπίζουν θέματα και έτσι να τα βοηθήσει να ανακάμψουν. Ειδικότερα, δίνεται ένα σιρόπι το οποίο:

• θα διεγείρει λιγάκι τη γέννα
• θα αυξήσει την κινητικότητα των μελισσών στην κυψέλη (ώστε να δουλέψει πχ. η θεραπεία βαρρόα)
• Σε περιόδους απουσίας μελιτοέκκρισης/νεκτατροέκκρισης θα αραιώσει το ιικό φορτίο που αναγκαστικά μεταδίδουν οι μέλισσες μέσω της τροφάλλαξης.
• θα παρέχει ουσίες με αντιική και πιθανώς ήπια αντιμικροβιακή δράση στο γαστρεντερικό σύστημα.
• σε συνδυασμό με τους χειρισμούς περιορισμού του χώρου, θα βοηθήσει στη σταθεροποίηση της ομοιόστασης της κυψέλη.

Το σιρόπι με το έλαιο το τροφοδοτώ στο μελίσσι εσωτερικά με μπουκάλι ταυτόχρονα με έναν χειρισμό περιορισμού («σφίξιμο» βλ. παρακάτω). Εάν, αντιθέτως, δεν γίνει συνδυασμός με χειρισμούς τα αποτελέσματα είναι μικρά. Η απλή τροφοδοσία σιροπιού με εσωτερικό πιάτο ή τροφοδότη έχει, επίσης, συγκριτικά μικρότερο αποτέλεσμα.

Η ιδέα για χρήση αιθέριων ελαίων ως βιολογικών ουσιών (σε σιρόπι, ενστάλλαξη κτλ) προκειμένου να αντιμετωπιστούν ασθένειες αλλά και παράσιτα όπως η βαρρόα είναι πολύ παλιά. Τα αποτελέσματα όμως ήταν σχεδόν απογοητευτικά. Ο λόγος είναι ότι τα έλαια παρουσιάζουν υψηλή εντομοτοξικότητα [4],[5] και δεν έχουν καλή εκλεκτικότητα ως προς τα παθογόνα. Αυτό σημαίνει ότι εάν δοθούν σε συγκέντρωση ικανή να σκοτώσει ή να σταματήσει παθογόνους μικροοργανισμούς, θα προκαλέσουν μεγάλα προβλήματα στις μέλισσες. Είναι, εξάλλου, οι χημικές άμυνες των φυτών απέναντι στους εχθρούς και τους θηρευτές τους [1], σε αντίθεση με το νέκταρ και τη γύρη τα οποία προορίζονται κατανάλωση από έντομα. Γενικότερα, τα αιθέρια έλαια και οι παράγωγές τους ουσίες (πχ. θυμόλη) προμοταρίστηκαν υπέρ του δέοντος ως πολλά υποσχόμενες βιολογικές λύσεις.

Πολλές μελέτες στις οποίες τα προϊόντα αυτά δοκιμάστηκαν και είχαν θετικό αποτέλεσμα, δεν έγιναν σε ρεαλιστικές συγκεντρώσεις. Για παράδειγμα, ένα έλαιο διαλυμένο στο σιρόπι μπορεί να παρουσιαζόταν ότι σταματούσε τον μύκητα της ασκοσφαίρωσης, αλλά ήταν σε τέτοια ποσότητα που αν το δώσουμε σε μέλισσες θα τις βλάψουμε σοβαρά. Κι έτσι, λόγω της πίεσης να βγαίνουν θετικές και πολλά υποσχόμενες μελέτες, δεν μελετήθηκε επαρκώς η εφαρμογή αυτών των προϊόντων σε ρεαλιστικές συνθήκες. Συλλογιζόμενος όλα αυτά και συμμεριζόμενος τον σκεπτικισμό γύρω από τα αιθέρια έλαια, οδηγήθηκα να τα χρησιμοποιώ σε πολύ μικρές δόσεις. Αυτές οι δόσεις είναι παρόμοιες με τις οδηγίες ορισμένων σκευασμάτων για του εμπορίου για μέλισσες.

Ενώ η χορήγηση φυσικών αντιμικροβιακών ουσιών προκαλεί δοσοεξαρτώμενα προβλήματα, έχει παρατηρηθεί ότι το εντατικό τάισμα με αραιό σιρόπι βοηθάει τα μελίσσια να υπερβούν τα συμπτώματα ασθενειών όπως η ασκοσφαίρωση, η σακόμορφη σήψη του γόνου και η ευρωπαϊκή Σηψηγονία. Συνδυάζοντας, λοιπόν, όλα τα παραπάνω υιοθέτησα την πρακτική του σιροπιου μαζί με αραιό αιθέριο έλαιο και ένα χειρισμό περιορισμού στα μελίσσια που εμφανίζουν προβλήματα. Είναι ένας πλάγιος τρόπος να βοηθάς ένα μελίσσι. Παρακάτω δίνονται οι συνταγές για το σιρόπι, το γαλάκτωμα αιθέριου ελαίου και για τον χειρισμό βοήθειας. Για την ίδια δουλειά υπάρχουν, βέβαια, σκευάσματα του εμπορίου (γαλακτώματα 5%), τα οποία συμφέρουν για περιστασιακή χρήση. Η ιδιοπαρασκευή είναι πιο οικονομική για συχνή χρήση και για πολλά μελίσσια.

ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ

Για την παρασκευή του γαλακτωματοποιημένου ελαίου 5% (κατ’ ογκο) θα χρειαστούν:

• Αιθέριο έλαιο ρίγανης, ή έλαιο τειόδεντρου, ή φασκόμηλου.
• Κοινός γαλακτωματοποιητής τροφίμων. Μπορεί να είναι Λεκιθίνη σόγιας υγρή ή στερεή, ή κομμι ξανθάνης.
• Αναδευτήρας καφέ ηλεκτρικός
• 1 χάρτινο φίλτρο καφέ.
• μπουκάλι η στεγανό βάζο.
• Σύριγγα ή άλλη μεζούρα όγκων

Αρχικά προετοιμάζεται ο γαλακτωματοποιητής τροφίμων. Σε μισό ποτήρι νερό προστίθεται μία-δύο σταγόνες υγρής λεκιθίνης σόγιας (κατά προτίμηση non-GMO). Η σταγόνα σχηματίζεται με τη βοήθεια οδοντογλυφίδας. Παίρνουμε λίγη λεκιθίνη στη μύτη μιάς οδοντογλυφίδας και περιμένουμε να πέσει μία σταγόνα λεκιθίνης στο νερό. Το ποτήρι αφήνεται μερικές ώρες σε ηρεμία για να μουλιάσει η λεκιθίνη. Σε περίπτωση στερεάς λεκιθίνης, λίγοι κόκκοι αφήνονται να μουλιάσουν αρκετές ώρες. Η διογκωμένη λεκιθίνη ανακατεύεται στη συνέχεια με το μηχάνημα του φραπέ. To περιεχόμενο σουρώνεται με φίλτρο καφέ για να φύγουν τα αδιάλυτα κομματάκια της λεκιθίνης. Ύστερα προστίθονται 5mL ελαίου και το υγρό αναδεύεται με το μηχάνημα μέχρι να σχηματιστεί γαλάκτωμα. Το γαλάκτωμα διαχωρίζεται (κόβει) μετά από ένα διάστημα και έτσι το παρασκεύασμα πρέπει να ανακινείται καλά πριν από κάθε χρήση.

Για την παρασκευή 20 κιλών σιροπιού θα χρειαστούν:

• 11 λίτρα νερό.
• 9 κιλά ζάχαρη.
• Μεγάλη κατσαρόλα για βράσιμο νερού.
• Μεταλλικό δοχείο άνω των 20 λίτρων με κάνουλα ή βρυσούλα.
• Μελισσοκομικά μπουκάλια ή άλλα κατάλληλα μπουκάλια.

Tο νερό βράζεται και αφήνεται σε ηρεμία για λίγη ώρα ώστε να φτάσει γύρω στους 85 βαθμούς. Έπειτα μεταφέρεται στο δοχείο ανάμειξης στο οποίο έχουμε βάλει τη ποσότητα ζάχαρης. Αφού το σιρόπι ετοιμαστεί αφήνεται να επανέλθει σε θερμοκρασία 40 βαθμών. Τότε προστίθεται η ποσότητα του προϊόντος (6mL) και ανακατεύεται πολύ καλά, κατά προτίμηση με αναδευτήρα προσαρμοσμένο σε δράπανο. Στη συνέχεια το σιρόπι μεταφέρεται στα μπουκάλια. Αντί μπουκαλιών μπορούν να χρησιμοποιηθούν κατάλληλα σακουλάκια. Το βράσιμο του νερού προσθέτει διάρκεια στο παρασκεύασμα και εξασφαλίζει ότι θα έχουν εξουδετερωθεί οι μικροοργανισμοί. Τα 20 κιλά είναι ενδεικτική ποσότητα, καθώς καλύπτει 15-16 μελίσσια που είναι ένας συνηθισμένος αριθμός μελισσιών που επιδέχονται δραστικής παρέμβασης σε ένα κοπάδι. Πάντα χρησιμοποιοιώ γαλακτωματοποιημένα αιθέρια έλαια (δικής μου παρασκευής, ή του εμπορίου) και αποφεύγω τις μπακάλικες συνταγές που αναφέρονται σε αμφιλεγόμενα κανάλια και site μελισσοκομίας.

ΔΟΣΟΛΟΓΙΑ

Η στάνταρ δόση της συνταγής είναι 30mL προϊόντος (ελαίου 5% v/v) στα εκατό κιλα σιρόπι, ή αντίστοιχα 6 mL προϊόντος (ελαίου 5%) σε 20 κιλά σιρόπι. Για μελίσσια που καταλαμβάνουν κάτω από 4 πλαίσια κατεβάζω τη δόση στα 20ml στα 100 κιλά και 4 mL στα είκοσι κιλά. Τα αντιμικροβιακά αιθέρια έλαια και η θυμόλη αντίστοιχα, χρησιμοποιούνται σε πολύ μεγαλύτερες συγκεντρώσεις σε μία προσπάθεια να υπάρξει εξουδετέρωση των παθογόνων σπορίων ή/και παρεμπόδιση της εκβλάστησης τους. Κάτι ανάλογο θα είχαμε εάν χρησιμοποιούσαμε πχ. 100 mL προϊόντος στα 100 κιλά σιρόπι. Όπως εξήγησα προηγουμένως, η πρακτική αυτή δεν με βρίσκει σύμφωνο, διότι η αντιμικροβιακή δράση των αιθέριων ελαίων είναι μη στοχευμένη. ‘Eτσι, είναι πιθανό να γίνει καταστολή της γαστρεντερικής χλωρίδας των μελισσών (δυσβίωση), ή να υπάρξει εντομοτοξικότητα. Ανάλογο παράδειγμα δυσβίωσης στους ανθρώπους εμφανίστηκε στη συστηματική χρήση δυνατών διαλυμάτων στοματικής υγεινής. Τα διαλύματα αυτά προωθήθηκαν για γενική καθημερινή χρήση και τελικά παρατηρήθηκε ότι ρίχνουν τις άμυνες του στόματος, αφού σκοτώνουν μαζί με τους κακούς μικροοργανισμούς και τους ωφέλιμους [2].

Στον πίνακα ακολουθούν μερικές προσαρμογές στα 100 και στα 20 κιλά καθώς και σε πυκνότερα σιρόπια. Στα πολύ πυκνά η δόση μικραίνει λιγάκι.

	Νερό (kg)	Ζάχαρη (kg)	Βάρος (kg)	Όγκος (Lt)	Δόση (mL)
Στάνταρντ 1:1	50	50	100	80	30
	10	10	20	16	6
Διέγερση 1:1.22	55	45	100	82	30
	11	9	20	16.5	6
Πυκνό 2:1	33.2	66.4	100	73	27
	6.7	13.3	20	14.6	5.4

ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΚΑΙ ΧΕΙΡΙΣΜΟΙ

Εντοπίζονται τα προβληματικά μελίσσια μετά από διαλογή. Συνήθως καταλαμβάνουν από 7 πλαίσια και κάτω. Αφαιρούνται οι κερήθρες που δεν καλύπτονται από μέλισσες με τρόπο όμως που δεν επηρρεάζει την επάρκεια σε τροφές και την πρόσβασή των μελισσών σε αυτές. Δύο φύλλα dow ή fibran, ή δύο τερματικά κόντρα-πλακέ παρεμβάλλονται κάνοντας το μελίσσι «σάντουϊτς».

Για αποθηκευτικούς λόγους, 1-2 Πλαίσια με μέλι μπορούν να αποθηκευτούν έξω από το τερματικό αλλά από τη μη εκτεθειμένη πλευρά (γιαυτό χρησιμοποιούνται δύο φύλλα τερματικού ανά μελίσσι αντί για ένα). Στη συνέχεια περιορίζεται η είσοδος της κυψέλης, δίνεται κλίση μπροστά κ.ο.κ, προστίθεται η θεραπεία βαρρόα (εαν εφαρμόζεται) και τέλος το σιρόπι της συνταγής. Επαναλαμβάνουμε μετά από 6-7 ημέρες ή συντομότερα, με στόχο μία συχνή ροή του σιροπιού. Τρία ταΐσματα και ο χειρισμός δίνουν ικανοποιητικά αποτελέσματα, καθώς βοηθούν τη διατήρηση της ομοιόστασης (θερμοκρασία, υγρασία) και τον έλεγχο του χώρου. 

ΤΡΟΠΟΙ ΔΡΑΣΗΣ

Όσον αφορά τον τρόπο δράσης των αιθέριων ελαίων έχουμε διαφορετική δράση αναλόγως το έλαιο και τη συγκέντρωση. Συχνά απαντώμενος μηχανισμός δράσης είναι η αποσταθεροποίηση των κυτταρικών μεμβρανών των μικροοργανισμών [3], αλλά αυτό πιθανώς να μην μπορούμε να το εκμεταλλευτούμε λόγω της χαμηλής δοσολογίας. Κάποια έλαια θεωρούνται φαγοδιεγερτικά δηλαδή ότι ανοίγουν στο μελίσσι την όρεξη, όταν προστεθούν σε σιρόπι. Στο εξωτερικό κυκλοφορούν αρκετά σκευάσματα του εμπορίου με αιθέρια έλαια που προμοτάρονται ως ορεξιογόνα. Ωστόσο αυτό δεν συνάδει με το γεγονός ότι τα φυτά εκκρίνουν τα έλαια, μεταξύ των άλλων, για να απωθήσουν τα έντομα ή να τα αποτρέψουν από το να τα φάνε.

Το ριγανέλαιο περιέχει καρβακρόλη, θυμόλη, φαινολικές ενώσεις και τερπενοειδή. Στην βιβλιογραφία αναφέρονται μία σειρά από «ιδιότητες» για αυτές τις ουσίες η οποίες δεν θα ήταν σκόπιμο να αναφέρω εδώ, διότι οι πληροφορίες δεν πρέπει να αποκόπτονται από τις ειδικές τους συνθήκες. Τέτοιου είδους ωραιοποιημένες αναφορές συναντάμε, εξάλλου, σε πολλά site του εξωτερικού και σε αναρτήσεις μελισσοκομικού «περιεχόμενου», τα οποία τονίζουν λέξεις-σλόγκαν όπως «αντιφλεγμονώδες», «παυσίπονο», «αντιβακτηριδιακό», «αντισηπτικό» κτλ. Θα προσπαθήσω να φτιάξω ένα ξεχωριστό άρθρο για τα αιθέρια έλαια με πιο ειδικές πληροφορίες.

Όσον αφορά το τρόπο δράσης του αραιού σιροπιού ζάχαρης, όταν οι μέλισσες το επεξεργαστούν αυτό πάράγει το ένζυμο της οξειδάσης της γλυκόζης, καθώς και το υπεροξείδιο του υδρογόνου το οποίο είναι βακτηριοκτόνο (υπό συνθήκες και αυτό). Το λίγο μέλι το οποίο  αποθηκεύουν οι μέλισσες μετά από ένα τέτοιο τάισμα είναι συγκριτικά πιο ωφέλιμο σε σχέση με άλλες μεθόδους. Το κανάλι του Μελισσοκόμου Bob Binnie έχει μία σειρά από πολύ καλά βίντεο για μία ωφέλιμη μεθόδο τροφοδοσίας αραιού σιροπιού https://www.youtube.com/watch?v=aN428TJpDuw.

ΕΝΔΕΙΞΕΙΣ & ΑΝΤΕΝΔΕΙΞΕΙΣ

Οι ενδείξεις για να χρησιμοποιήσω τη συνταγή και τον χειρισμό σφιξίματος είναι οι εξής:

• Φορτίο Βαρρόα
• Φορτίο ιώσεων του γόνου (πχ. Σακόμορφη, Ιός Παραμορφωμένων Φτερών)
• Ευρωπαϊκή Σηψηγονία
• Υποψία Νοσεμίασης Ceranae (Varimorpha)
• Κατά τη μετάγγιση για απαλλαγή από την ασκοσφαίρωση.

Δεν χρησιμοποιώ τη συνταγή όταν υπάρχουν οι ακόλουθες συνθήκες:

• Πλήρης έλλειψη γύρης στο περιβάλλον.
• Όταν οι μέλισσες δεν μπορούν να πετάξουν (βροχές, κρύο, αφρικανική σκόνη).
• Όταν το μελίσσι εκτρέφει βασιλικά κελιά.
• Όταν τα μελίσσια έχουν ετοιμάσει χειμερινές μέλισσες κι επέρχεται κακοκαιρία. Η συνταγή ενδέχεται να δημιουργήσει στις μέλισσες την ανάγκη να αφοδεύσουν για καθαρισμό, πράγμα άκαιρο, επειδή έχουν ήδη συγκρατήσει γύρη στο πεπτικό τους για να μειώσουν το νερό του σώματός τους.
• Μεγάλης κλίμακας τροφοδοσίες. Η εν λόγω μέθοδος επιφέρει προβλήματα επιμελητείας (πολλαπλές διαδρομές, βρασίμο μεγάλων ποσοτήτων νερού, μπουκάλια κ.ο.κ) και αυξάνει τις ανάγκες αποθήκευσης πλαισίων.

ΑΝΕΠΙΘΥΜΗΤΕΣ ΕΝΕΡΓΕΙΕΣ

Συχνές: χωρίς συχνές ανεπιθύμητες.

Περιστασιακές: Στην υπερδοσολογία ελαίου. Πιθανή πρόκληση νευρικών βλαβών στις μέλισσες από θυμόλη και καρβακρόλη κατά την υπερδοσολογία, σε δόση > 4 φορές περισσότερη από την δόση που χρησιμοποιώ εδώ [5]. Βάση του μηχανισμού δράσης οι μεγάλες δόσεις ενδέχεται να επίσης να προκαλέσουν δυσβίωση, δηλαδή διαταραχές στην ωφέλιμη χλωρίδα του πεπτικού  των μελισσών και διαταραχή της ομοιόστασης του γαστεντερικού τους επιθήλιου. Επομένως, μετά την απόσυρση του έντονου αντιμικροβιακού περιβάλλοντος μπορεί να έχουμε φαινόμενα rebound με τα παθογόνα να εκβλαστάνουν και πάλι [6].

Σπάνιες: Έχουν παρατηρηθεί εγκαταλείψεις αδύναμων μελισσιών με μεγάλη προσβολή βαρρόα όταν τα τροφοδοτήσαμε με τη συνταγή του ριγανέλαιου. Πιθανή συσχέτιση με την οσμή των αιθέριων ελαίων.

Γιώργος Μήτσικας (χημικός, ερασιτέχνης μελισσοκόμος)

Μάιος 2024

*Δεν επιτρέπεται η αναδημοσίευση του άρθρου (reblogging κτλ), ή η αναπαραγωγή του (ολική/μερική) χωρίς την άδεια των συντακτών. Το κείμενο αποτελεί περιγραφή της μελισσοκομικής πρακτικής του συντάκτη και δεν αποτελεί σύσταση, παρότρυνση, ή οδηγία*

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ – ΣΧΟΛΙΑ

1. Dhifi, W., Bellili, S., Jazi, S., Bahloul, N., & Mnif, W. (2016). Essential oils’ chemical characterization and investigation of some biological activities: A critical review. Medicines, 3(4), 25.
2. Brookes, Z., Teoh, L., Cieplik, F., & Kumar, P. (2023). Mouthwash Effects on the Oral Microbiome: Are They Good, Bad, or Balanced?. international dental journal.
3. Lambert, R.J.W.; Skandamis, P.N.; Coote, P.; Nychas, G.J.E. A study of the minimum inhibitory concentration and mode of action of oregano essential oil, thymol and carvacrol. J. Appl. Microbiol. 2001, 91, 453–462.
4. Nebojša, N. M., Goran, A. G., Miroslav, K. B., Tatjana, M. L., Petar, K. J., Slađan, S. R., & Miša, M. I. (2012). Tolerance of honey bees on three commercial essential oils.
5. Glavan, G., Novak, S., Božič, J., & Kokalj, A. J. (2020). Comparison of sublethal effects of natural acaricides carvacrol and thymol on honeybees. Pesticide biochemistry and physiology, 166, 104567. Κάτι τετοιο ενδεχομένως να εξηγεί τις συχνά αναφερόμενες ανεπιθύμητες ενέργειες στον αγρό από την αυτοσχέδια χρήση σιροπιού με μεγαλύτερες συγκεντρώσεις θυμόλης χωρίς γαλακτωματοποίηση. Συμπτώματα «νωχελικότητας» αναφέρονται κατά καιρούς σε μελίσσια που δέχονται συνέχεια τη κλασσική συνταγή (1γρ θυμόλης σε 15 lt σιρόπι).
6. Πιθανή δυσβιώση έχει παρατηρηθεί ερευνητικά σε παρατεταμένες χορηγήσεις, αν και η μελέτη δεν αναφέρει παραμέτρους όπως η πχ. η συγκέντρωση των ελαίων Yılmaz, F., Kuvancı, A., Konak, F., Öztürk, S., & Şahin, A. (2020). The effects of some essential oils against Nosemosis. Bee Studies, 12(2), 37-41.